Archiwum

Sposób na pandemię

W niniejszym numerze zajmujemy się m.in. tym, co nas najbardziej dziś boli, czyli pandemią. Oczywiście w wydaniu historycznym. Na ziemiach polskich pojawiły się one w XIV w., a przywiał je wiatr od zachodu idący. Ilustruje to dobitnie mapa, która publikujemy na str. 17 w tekście Tadeusza Srogosza. Europa Zachodnia została zdziesiątkowana przez dżumę, a my – choć także znaleźliśmy się pod jej wpływem – wraz z Królestwem Węgier zanotowaliśmy niezwykły rozkwit. Epoka Kazimierza Wielkiego i Karola Roberta to czasy świetności państw, które w szybkim tempie wyrosły na największe mocarstwa europejskie. Czy historia lubi się powtarzać?

Podejmujemy ten ważny temat z kilku powodów. Po pierwsze, dobrze wiedzieć, że morowe powietrze czy inna zaraza, zwana też mors nigra (czarna śmierć), toczyła świat od dawien dawna, a i od dawna musieli się ludzie jej przeciwstawiać, szukać ratunku. Najskuteczniejszą metodą radzenia sobie z pandemią była modlitwa, indywidualna i zbiorowa, jak choćby wtedy, gdy w czerwcu 1708 r. zaraza nawiedziła Warszawę. W ciągu kolejnych czterech lat zebrała obfite żniwo – zmarło ok. 30 tys. mieszkańców stolicy wielkiego państwa. Warszawa miała już doświadczenia w zakresie walki z pandemią, gdyż nawiedzała ją ona szczególnie silnie w XVII w. Powołano nawet wtedy specjalny urząd w mieście, tzw. burmistrza powietrznego, którym został zasłużony dla stolicy Łukasz Drewno. Według Małgorzaty Baranowskiej ustanowiony na czas moru w latach 1624–1625 ten zarządca miasta „był dzielny, opanowany i systematyczny. Zostawił dokładny zapis, w którym dzień po dniu odnotowywał, ilu mieszkańców Starej Warszawy zmarło”. Drewno nie tylko liczył, był także aptekarzem i chyba niezłym poetą: „I widziałem, na ziemi ano lud się wali. Starzy, młodzi, bogacze wielcy też i mali”. Ta równość wobec śmierci człowieka wierzącego zmuszała do radykalnych działań; wraz z towarzyszącym mu kapłanem oddzielał zdrowych od chorych, nędzarzy pozbywał się z miasta – jako roznosicieli zarazy, niszczył (a zapewne palił) dobytek zarażonych rodzin. Ofiary moru chowano w osobnych miejscach. W alegorycznym przedstawieniu Drewno zna swoje miejsce na ziemi; pracuje bez wytchnienia, a jednocześnie się modli, zdając sobie sprawę z kruchości swej wiedzy. Lekarstw na pandemię wówczas przecież nie znano. Doświadczenia miasta skutkowały decyzją, ostatecznie zrealizowaną w 1651 r., by do Warszawy przywieźć z Włoch obraz Matki Boskiej Łaskawej, wsłuchującej się w modlitwy wiernych. Ta trochę zapomniana patronka stolicy Polski szybko się sprawdziła, gdy w 1664 r. po serii modlitw kolejna zaraza natychmiast ustąpiła. Warto jednak odnotować, że w tym czasie nie zamknięto świątyń ani nie zabraniano ludziom wspólnej modlitwy. Wręcz odwrotnie – obraz Matki Boskiej Łaskawej szedł w procesji przez miasto, a tłumy warszawiaków peregrynowały wraz z Nią. I zaraza ustąpiła. Dziś obraz ten można podziwiać w kościele oo. Jezuitów, w Warszawie na Świętojańskiej. Może warto się tam pomodlić?

Jak twierdzą historycy, te cykliczne zarazy były wynikiem m.in. sposobu i miejsca grzebania zmarłych. W Warszawie XVII i XVIII w. dominowały cmentarze przyparafialne, a zmarłych chowano wprost do ziemi. Przełomem stało się założenie Cmentarza Powązkowskiego w 1790 r., czyli wówczas za miastem. Dziś także dalecy jesteśmy od zrozumienia sił natury, w tym przypadku związku między pandemią a skutecznym sposobem na uniknięcie choroby. Gubimy się w szczegółach, słuchając mądrzejszych, np. lekarzy, którzy starają się nam przekazać sprzeczne – za to uargumentowane – racje. Szczepić się czy nie? Skoro wczoraj należało chodzić na wietrze w maseczce, dlaczego dziś już nie trzeba? Rządzi nami statystyka, czyli od czasu pana Drewny niewiele się zmieniło. Stąd wniosek, że Matka Boska Łaskawa nadal niech będzie naszą patronką – niech ogarnia swym płaszczem nie tylko stolicę, lecz i całą Polskę.

Jan Żaryn, redaktor naczelny