Archiwum

Nauka w czasie wojny

W zwrotnych momentach naszych dziejów często sięgamy do historii jako do nauczycielki życia. Podpowiadają nam nasi przodkowie, że byliśmy na ogół świetni i dobrze zorganizowani, gdy wszyscy na nas napadali i chcieli nas wymazać z mapy Europy i ludzkiej świadomości. Nie zawsze nam tak dobrze szło, gdy ciepła woda w kranie zaczynała usypiać i tępić zdolności.

W tym numerze naszego miesięcznika m.in. sięgamy do czasów II wojny światowej, ale także zajmujemy się edukacją, szczególnie nas interesującą – szkolną, dotyczącą nauczania historii i wychowania kolejnych pokoleń młodych Polaków. Okoliczności, w których rodzi się obecna reforma strukturalna i programowa polskiej szkoły, nie są oczywiście podobne do tamtych, wojennych; mówi nam o dzisiejszych zmaganiach i wątpliwościach w wywiadzie Maciej Kopeć, wiceminister edukacji narodowej odpowiedzialny za reformę programową, w tym podstawy programowe – m.in. z historii.

Czy lata II wojny światowej mogą dostarczyć materiału poznawczego? Tak. Proszę przeczytać, w jaki sposób potrafiliśmy się zorganizować i utrzymać poziom edukacji w warunkach najtrudniejszych. Zobaczmy, co wówczas zrobiono na przykładzie uczelni wyższych. Według ustaleń wybitnego historyka Waldemara Grabowskiego z IPN w roku akademickim 1943/1944 liczba studentów w podziemnych uczelniach wynosiła 4235. Najwięcej uczyło się w Warszawie (3561), w tym aż 2,6 tys. na Uniwersytecie Warszawskim, oraz drugim, Uniwersytecie Ziem Zachodnich, przeniesionym do podziemnej stolicy z Poznania, z racji wypędzenia z Wielkopolski tamtejszej profesury. Rektorem UW był w latach okupacji prof. Stefan Pieńkowski, jednocześnie organizator tajnego nauczania, działu nauki i szkół wyższych, od 1941 r. istniejącego w ramach Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj. Z kolei rektorem UZZ był prof. Ludwik Jaxa-Bykowski. Znaczna część profesorów obu uczelni nie doczekała końca wojny. Zginęli m.in. prof. Roman Rybarski, zamordowany w KL Auschwitz, prof. Józef Rafacz, rozstrzelany przez Niemców w czasie powstania warszawskiego, 3 sierpnia 1944 r. Z kolei drugi co do wielkości był podziemny Uniwersytet Jagielloński, w którym studiowało w roku akademickim 1943/44 460 studentów; rektorem był prof. Władysław Szafer. Wśród wykładowców odnajdziemy m.in. prof. Władysława Konopczyńskiego, aresztowanego w listopadzie 1939 r., więźnia Sachsenhausen, który po powrocie do Krakowa nie tylko wykładał, lecz także prowadził prace badawcze. Jak pisał jego biograf Piotr Biliński: „Omijając zakazy okupacyjne, ukradkiem wkradał się do Biblioteki Jagiellońskiej i korzystając z grzeczności W. Pociechy, wertował tomy zakazanych książek. Do zamkniętej Biblioteki Czartoryskich dostawał się za sprawą ucznia Eugeniusza Latacza, a do Archiwum Akt Dawnych w Warszawie – przy pomocy dyrektora Adama Lewaka”.

Profesorowie pisali książki, a z racji likwidacji przez Niemców miejsc pracy dla polskiej inteligencji o ich kondycję materialną i zdolność twórczą dbały konspiracyjne struktury PPP. Według niepełnych danych Departament Oświaty i Kultury udzielił pomocy 917 osobom, w tym w Warszawie 552, w Krakowie 195, we Lwowie 106 oraz w Wilnie 64. Chroniono w ten sposób elitę, by po wojnie mogła stanąć na czele reaktywowanych na powierzchni uczelni wyższych. Wypłacano także stypendia i zasiłki dla biedniejszych studentów. Do tajnych wydziałów dotarły także podręczniki, pisane przez wybitnych naukowców; w samej Warszawie opublikowano w podziemiu 282 tytułów, podręczników i prac naukowych przeznaczonych dla studentów. Wyższe uczelnie i wydziały (zarówno politechniczne, jak i górnicze i medyczne) powstawały także w innych dużych ośrodkach (Lwów, Wilno), lecz także w mniejszych miastach, np. po upadku powstania warszawskiego, w Częstochowie (m.in. dzięki wsparciu oo. paulinów z Jasnej Góry).

Jaki z tego morał? Wiemy, jaki jest cel reformy. Z pokolenia na pokolenie naszym zadaniem jest budowanie prawdziwej inteligencji polskiej, patriotycznej i zdolnej do poświęceń. Celem reformy edukacji jest powszechna wiedza o naszym dorobku, dziedzictwie – w tym obejmującym czas II wojny światowej. Czas ludzi z charakterem.

Jan Żaryn