Archiwum

Fenomen Polaków ratujących Żydów

Trudno pojąć maluczkim, że w czasie II wojny światowej mogliśmy mieć własne państwo, a jednocześnie nie kolaborować z III Rzeszą.

W latach II wojny światowej Polskę i Polaków reprezentował rząd RP na uchodźstwie i podlegające mu Polskie Państwo Podziemne, oparte na prawie i posiadające struktury tak wojskowe (Armia Krajowa licząca ok. 400 tys. żołnierzy i oficerów), jak i cywilne z Delegaturą Rządu na Kraj (liczącą ok. 50 tys. urzędników pracujących w konspiracji). Co najmniej od lata 1942 r. strona polska na prośbę żydowskiej wprowadziła ratowanie Żydów do agendy celów wojennych. Latem 1942 r. Zofia Kossak napisała słynny „Protest” w prasie konspiracyjnej i powołała oddolnie do życia Komitet Pomocy Żydom „Żegota”; w ciągu kilku tygodni udzielono pomocy kilkuset osobom potrzebującym. Odzew instytucjonalny był także natychmiastowy; zgłosiło się do niej m.in. Kierownictwo Walki Cywilnej, by wspomóc jej akcję swoim apelem, który ukazał się w „Rzeczpospolitej Polskiej”, a także szef Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury, Leopold Rutkowski, który postanowił, by Komitet przekształcić w kolejny organ podziemnego państwa. Konspiracja żydowska z kolei podjęła decyzję o zadeklarowaniu swej lojalności wobec Polskiego Państwa Podziemnego. Uczynili to zarówno syjoniści i komuniści z Komitetu Narodowego Żydowskiego, jak i socjalistyczny BUND. Już w grudniu 1942 r. Rada Pomocy Żydom „Żegota” z Lucjanem Grobelnym z PPS na czele i przedstawicielami Żydów, była gotowa do działania i została afiliowana przy Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury, której pełnomocnik reprezentował premiera rządu RP na okupowany kraj. Rada składała się z referatów zadaniowych (m.in. dziecięcego, mieszkaniowego czy fałszowania dokumentów) oraz struktury terytorialnej. Pomoc była finansowana z budżetu rządu RP przygotowywanego na uchodźstwie na kolejne lata: 1943 i 1944. Pieniądze docierały przez różnych kurierów i „cichociemnych”. Na każdego ukrywającego się Żyda według norm budżetowych miało wystarczyć 500 zł miesięcznie (tyle samo dla ukrywającego się Polaka, rzecz jasna). W praktyce jednak, jak pisano w innych raportach, w ciągu kolejnych miesięcy 1943 i 1944 r., musiano zmniejszać dotacje, gdyż brakowało pieniędzy – czyli rosła liczba ukrywanych. Świadczyło to o determinacji dotyczącej udzielania pomocy, a także o stale zwiększającej się puli potrzeb, wraz z coraz większą liczbą Żydów uciekających z gett, czy w drodze do obozów zagłady.

Polskie placówki dyplomatyczne już przed wojna zaczęły pomagać Żydom wypędzanym z III Rzeszy lub też zamieszkałym w podbijanych krajach: Austrii i Czechosłowacji. W latach wojny akcje polskich dyplomatów wspierały wyjazdy Żydów poza kontynent zajmowany sukcesywnie przez hitlerowców. W latach Zagłady rolą dyplomacji polskiej było dotarcie z przekazem żydowskim do aliantów. Równolegle bowiem z formowaniem się zorganizowanej pomocy Żydom w kraju wysłannik podziemia Jan Karski dotarł do Londynu. Już w grudniu 1942 r. jego raport został wydany przez szefa MSZ w języku angielskim i rozesłany do ambasad. Dzięki sprawności polskiej dyplomacji Karski został przyjęty przez najważniejszych polityków ówczesnego świata. W prasie i w radiu Polacy, pozostający na emigracji, informowali świat o terrorze panującym pod okupacją niemiecką. W okupowanym kraju zaś decyzją struktur sądowych i egzekucyjnych szmalcownicy i kolaboranci byli skazywani na karę śmierci, a podziemne media z „Biuletynem Informacyjnych AK” na czele wzywały do zachowania postaw zgodnych z polską racją stanu i sumieniem katolickim. Dzięki temu w raportach „Żegoty” coraz częściej pojawiały się sygnały, świadczącego o większej skuteczności podziemia w zwalczaniu patologicznych postaw służących niemieckiemu okupantowi.

Wiemy, że obok postaw chwalebnych mieliśmy wśród Polaków postawy haniebne. My też chcemy je poznać. Niestety przykład Jedwabnego świadczy o tym, że nie jesteśmy w stanie dociec prawdy. Bez wznowienia śledztwa, bez zakończenia ekshumacji pozostaniemy w stanie niewiedzy, na fundamencie której hochsztaplerzy mogą, stale kłamiąc, uważać, że wszystko wiedzą. I roznosić to po świecie.

Jan Żaryn