Archiwum

80. rocznica największej wojny

Pierwszą wojnę światową nazwano Wielką Wojną, bo wydawało się, że ludzkość nie jest w stanie przeżyć większej zbiorowej tragedii. Po jej zakończeniu zaś wielcy pisarze tamtego świata rozpisywali się, jak choćby Erich Maria Remarque w swej słynnej „Drodze powrotnej” (1931), nad zgubnym skutkiem prowadzonej przez cztery lata wojny. Czy cele, które przyświecały narodom w 1914 r., warte były tej ofiary? Główny bohater Ernest, im głębiej powraca do domu, tym mocniej zdaje sobie sprawę z bezcelowości zmagań, w których uczestniczył. Jednak także nie zrozumie życia bez wojny!

Niezależnie od tego, czy podzielamy poglądy Remarque’a, czy też nie, to trzeba sobie powiedzieć, że doświadczenie II wojny światowej i trauma wynikająca z jej przebiegu mogły wprowadzić w stan depresji i rezygnacji z dotychczas wyznawanych wartości nie tylko jednostki, lecz również całe narody. Zginęło w niej bowiem dużo więcej osób niż podczas Wielkiej Wojny, ponad 60 mln ludzi, w tym zapewne ponad 6 mln obywateli II RP. Połowę stanowili Polacy, prawie tyle samo Żydzi i Polacy pochodzenia żydowskiego. Tych ostatnich, wraz z pozostałymi Żydami europejskimi, zginęło co najmniej 5,5 mln.

Wojna, która rozpoczęła się za sprawą tajnego układu sowiecko-niemieckiego z 23 sierpnia 1939 r., umożliwiającego napad III Rzeszy na Polskę 1 września, otworzyła nowy rozdział w relacjach między narodami, między ludźmi. Nic już nie było takie samo, wszystkie reguły współżycia opartego na dotychczasowych normach zostały pogwałcone: sojusze i układy międzynarodowe, podpisane dokumenty, godność ludzka. Niemcy, a wtórowali im Sowieci, od samego początku wojny zabijali jeńców wojennych, mordowali ludność cywilną, wciągali swoją V kolumnę w uprawianie zbiorowego ludobójstwa, jak w przypadku zbrodni pomorskiej, która w ciągu kilku miesięcy pochłonęła co najmniej 30 tys. bezbronnych ofiar (a szacunki mówią nawet o 50 tys.). Bezkarność morderców niemieckich rozochociła kolejnych ludobójców, choćby Ukraińców mordujących w sposób bestialski najpierw Żydów, a potem Polaków, m.in. na Wołyniu. Podobną porcją nienawiści odznaczali się członkowie kolaboracyjnych formacji litewskich, którzy od 1941 r. w Ponarach gwałcili i mordowali, a często zarzynali Żydów, grzebiąc ich warstwa po warstwie w tamtejszych lasach. Tyle zła i diabolicznej satysfakcji z jego istnienia w przestrzeni publicznej nasza część Europy nigdy wcześniej nie doświadczyła. I jeszcze, żeby tego było mało, po 1945 r. Polska i Polacy nie mogli się cieszyć wolnością. Nic dziwnego, że także wtedy zarówno w kraju (póki cenzura komunistyczna nie zdławiła jakiejkolwiek myśli), jak i na emigracji zaczęły powstawać nowe „Drogi powrotne”. Opowiadania Zofii Nałkowskiej czy Mirona Białoszewskiego wpisywały się w ten depresyjny nurt rozliczeń z wojną, która miała przekreślić sens walki o cokolwiek. Wydaje się, że znaczna część tamtego pokolenia Polaków nie poszła jednak w ślady Ernesta. Mimo traumatycznych doświadczeń, utraty bliskich, majątku, wygnania i zaczynania wszystkiego od nowa, mimo utraty Ojczyzny, tułaczki emigracyjnej, w kulturze polskiej tuż powojennego czasu nie dominuje niechęć do świata wartości, co najwyżej bunt przeciw niesprawiedliwości. Kazimierz Wierzyński pisał w kontekście haniebnego procesu moskiewskiego z czerwca 1945 r.:

Oskarżajcie nas wszystkich, nie tylko szesnastu,
Sądźcie poległych w grobie, to też winowajcy,
Sądźcie szkielet, co z wojny pozostał się miastu,
Gdy wyście jeszcze z diabłem kumali się, zdrajcy.

Oskarżcie także wolność, nieznane wam słowo,
Ten odwieczny zabobon, co zawsze nas dzieli,
Cały kraj polski weźcie, zamknijcie go w celi
I wprowadźcie pod sztykiem na salę sądową.

W tym wierszu jest moc złości i niepogodzenia się z werdyktem mocniejszych od Polski, ale nie ma rezygnacji z polskości. Obchody 80. rocznicy wybuchu II wojny światowej to dobry czas, by się zastanowić, czy nadal podzielamy ten system wartości, który przyświecał polskim ofiarom II wojny światowej – zarówno tym, którzy zginęli w latach 1939–1945, jak i tym, którzy przeżyli, ale nie poszli drogą Ernesta. Uznali nadal, że walka o Polskę stanowi głębszą wartość niż doświadczenie wojenne odbierane jako droga do całkowitej utraty sensu ofiary, a więc i istnienia.

Jan Żaryn