Archiwum

Czy polski ruch narodowy był romantyczny?

Sejm RP ustanowił rok 2022 Rokiem Romantyzmu Polskiego. Nie sposób zatem pominąć dyskusji o jego trwałych wartościach. Często mówi się, że naród polski nadal wychowuje się z pokolenia na pokolenie w tych dwóch – przeciwstawnych – tradycjach: romantycznej i pozytywistycznej. W pewnym sensie jest to prawda, bo pierwszym pokoleniem, które „konsumowało” obydwie epoki, starając się wziąć z nich najwartościowsze cechy, było pokolenie „niepokornych”. Ostatnim zaś? Pewnie go jeszcze nie ma! I my żyjemy między romantycznym uniesieniem a realistycznym samoograniczeniem. Zapewne nasze dzieci i wnuki także po nas odziedziczą polskość.

Jednym z najważniejszych nurtów ideowych, które utożsamiamy z pokoleniem „niepokornych”, był ruch narodowy. Wbrew utartym schematom nie negował on dokonań polskiego romantyzmu, a krytyczny był bardziej – u swego zarania – wobec pozytywizmu. Lata traumy popowstaniowej promowały bowiem postawy lojalistyczne i ugodowe wobec zaborców, co skazywało siłą rzeczy na niepowodzenie ewentualne starania o wniesienie sprawy polskiej do polityki europejskiej. Twórcy polskiego obozu narodowego – Roman Dmowski, Zygmunt Balicki i Jan L. Popławski (szczególnie ten ostatni) – wyrastali z epoki powstań narodowych i wychowywani byli przez insurekcjonistów. W 1887 r. na zamku Hilfikon w Szwajcarii spotkali się m.in. Zygmunt Miłkowski, powstaniec 1848 r. i styczniowy, oraz Ludwik Michalski, właściciel zamku i powstaniec styczniowy. Nie dojechał już, zmarły miesiąc wcześniej, Agaton Giller – prezes powstańczego Rządu Narodowego z 1863 r. Ta trójka przedstawicieli tzw. demokratyzmu romantycznego, jak ich nazwał działacz narodowy Zygmunt Wasilewski, utworzyła Ligę Polską, znajdując swoich naśladowców wśród młodego pokolenia inteligencji krajowej, w tym studentów Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego i redakcji „Głosu”. Już kilka lat później, 3 maja 1891 r., młodzi ligowcy z Dmowskim na czele zorganizowali pierwszą po upadku powstania styczniowego manifestację patriotyczną w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie (tam, gdzie do dziś stoi kamień węgielny pierwszej Świątyni Opatrzności Bożej). Odwoływano się – także w odezwie napisanej przez Dmowskiego – do powstań i walk, do gen. Jana Henryka Dąbrowskiego i Tadeusza Kościuszki, do młodych filaretów i filomatów, których następcami stawali się zetowcy z Ligi Polskiej. Duch rewolucji moralnej z lat poprzedzających 1863 r. zawitał na ulice Warszawy. Narodowcy odwoływali się też – nie tylko w działaniu, lecz i w tekstach – do twórczości romantyków, szczególnie do Adama Mickiewicza. Uznawano go za twórcę polskiego nacjonalizmu romantycznego, w sposób szczególny budującego polską tożsamość, a cytaty z „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego” stanowiły credo poglądów prawdziwego narodowca. Jak mówił w jednym z wywiadów prof. Krzysztof Kawalec, biograf Dmowskiego: „W monologu Konrada w III części »Dziadów« jest passus, że jednostka czuje łączność ze wszystkimi pokoleniami narodu: przeszłymi, obecnym i przyszłymi – tymi, co dopiero będą. Znający dobrze twórczość Mickiewicza Dmowski passus ten zaadaptował i umieścił w »Myślach nowoczesnego Polaka«”. Z kolei, dodajmy, lektura „Myśli…” tak zachwyciła Stanisława Wyspiańskiego, wieszcza epoki „niepokornych”, że napisał „Wyzwolenie” – dramat stanowiący twórczą polemikę z odziedziczoną polskością, w tym romantyczną. Narodowcy włączyli się również w uroczystości odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie w 1898 r. (mimo że inicjatorami byli ugodowcy krytykowani przez Ligę Narodową), widząc w tej wspaniałej postaci niezwykły dar pobudzający warstwy ludowe do wyznawania patriotyzmu polskiego, miłości do ojczyzny.

Powstanie Błękitnej Armii, jednego z dzieł Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, pozostającego pod prezesurą Romana Dmowskiego, i jej przybycie do kraju w 1919 r. zwieńczyły ponad stuletnią epokę marzeń o powrocie wojska polskiego, tym razem z ziemi francuskiej – nie włoskiej – do Ojczyzny. Czego nie udało się dokonać romantycznym emisariuszom z lat po powstaniu listopadowym czy z okresu powstania styczniowego, udało się innemu romantykowi politycznemu i realiście jednocześnie – Romanowi Dmowskiemu. Nie hołdował on bowiem cytatowi pochodzącemu ze znanej pieśni: „Dziś twój triumf albo zgon”. Tylko triumf!

Jan Żaryn, redaktor naczelny