Archiwum

Konstytucje polskie

W polskiej tradycji prawnoustrojowej na plan pierwszy wysuwa się nasza ustawa zasadnicza z 3 maja 1791 r. Jak powszechnie wiadomo, była to pierwsza nowoczesna konstytucja europejska, a druga – po amerykańskiej – na świecie. Jej zapisy jedynie na krótko weszły w życie, niemniej stała się dla następnych pokoleń punktem odniesienia, symbolem naprawy Rzeczypospolitej i dążeń do odzyskania niepodległości. Jej autorzy z Hugo Kołłątajem, Ignacym Potockim, królem Stanisławem Augustem Poniatowskim (o czym pisze prof. Zofia Zielińska) i marszałkiem Sejmu Wielkiego Stanisławem Małachowskim na czele (tym uwiecznionym w centralnym miejscu obrazu przez Jana Matejkę, niesionym przez posłów Aleksandra Linowskiego i Ignacego Zakrzewskiego do katedry świętojańskiej) zapisali się trwale w polskiej historii. To właśnie w domu marszałka sejmu w nocy z 2 na 3 maja 1791 r. odczytano projekt konstytucji w obecności 83 senatorów i posłów, którzy przyrzekli poprzeć konstytucję następnego dnia. W następnym roku król obiecał zaś wybudować Świątynię Opatrzności Bożej, które to przyrzeczenie spełniły dopiero żyjące dziś pokolenia Polaków.

Konstytucje czasów rozbiorowych nie były de facto tylko naszym dziełem, ale wręcz odwrotnie, mimo liberalnych rozwiązań (Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego) nosiły znamię obcości, praw narzuconych. To konstytucja majowa stała się ogniwem łączącym I Rzeczpospolitą z II RP i do dziś jej uchwalenie stanowi jedno z najważniejszych świąt narodowych. Z tego samego powodu, czyli jej niepodległościowego i religijnego charakteru, święto 3 Maja zostało zniesione w okresie Polski Ludowej, a w zamian za to kazano Polakom maszerować pod czerwonymi sztandarami dwa dni wcześniej.

Pamięć o Konstytucji 3 maja niosła posłów Sejmu Ustawodawczego, którzy niemal w przededniu plebiscytu na Górnym Śląsku uchwalili konstytucję marcową w 1921 r. W preambule do ustawy zasadniczej nawiązali autorzy tekstu do czasów Sejmu Wielkiego i jego dzieła – trzeciomajowej konstytucji. Podobnie jak wówczas 3 maja, tak teraz 17 marca posłowie przeszli z sejmu do katedry świętojańskiej, by uczcić ten historyczny moment. Podobnie jak wtedy 3 maja, posłowie mieli świadomość, że uchwalając konstytucję, stabilizują państwo – odzyskane po 123 latach niewoli i po wojnie z bolszewikami, której przebieg dowodził, jak cienkimi nićmi szyta jest nasza Niepodległa. Jak pisał następnego dnia Edward Dubanowicz w „Rzeczpospolitej”, polityk prawicy i sprawozdawca projektu konstytucji, po głosowaniu i słowach marszałka Sejmu Ustawodawczego Wojciecha Trąmpczyńskiego „zabrzmiała nieprzepartym wybuchem ta pieśń dziękczynna i błagalna zarazem, w której naród pomny swej tysiącletniej wielkości:

„Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki
Otaczał blaskiem potęgi i chwały…”
– modlił się o wybawienie z niewoli:
„Przed Twe ołtarze zanosim błaganie,
Ojczyznę, wolność racz nam wrócić, Panie”

– a w której dzisiaj, po odwaleniu w przedziwnym biegu wypadków dziejowych trzech ogromnych kamieni grobowych oraz po spełnieniu się wielkiego cudu zjednoczenia i zmartwychwstania dane mu było zmienić słowa modlitwy:

„Ojczyznę, wolność, zachowaj nam, Panie”.

Historia realizuje się nadal, tym razem wraz ze zmieniającą się rzeczywistością. Dziś nadal, choć przytłoczeni pandemicznym grobowym kamieniem, pamiętamy, że Polska i wolność to wartości nierozdzielne, dla których warto i trzeba żyć.

Jan Żaryn, redaktor naczelny