Archiwum

PAMIĘĆ Z KATYNIEM W TLE

Był rok 1975. Byliśmy w drugiej klasie szkoły średniej, jako uczniowie XV LO im. Narcyzy Żmichowskiej. I pojechaliśmy do Paryża; mieszkaliśmy na przedmieściach, bodaj w Villeneuve-Saint-Georges, w rodzinach francuskich, wcześniej uczniowie tamtej szkoły mieszkali z kolei w naszych domach. Żmichowska była wówczas szkołą z językiem wykładowym francuskim, a nasz nauczyciel pan Jan Markiewicz starał się rzeczywiście, byśmy poznali i język, i kulturę Francji. W programie wycieczki nie było rzecz jasna zwiedzania emigracyjnych „siedlisk reakcji”. Na szczęście jednak mieliśmy na tyle dużo czasu dla siebie, że w grupie – chyba – kilku osób pojechaliśmy do księgarni polskiej na St. Germain-des-Prés. I tam zobaczyłem ówczesny hit – książkę z przedmową gen. Władysława Andersa „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów”. Nie tylko ja ją kupiłem. Wydaje mi się, że z pół klasy. Ale może pamięć zawodzi! W swej spontanicznej decyzji o zakupie książki zakazanej nikt pewnie nie kalkulował; wyobraźnia nie wliczała w scenariusz dalszych następstw, rewizji na lotnisku ani innych szykan. I słusznie. Niech żyje beztroska! Bezpiecznie znalazłem się z nią w domu. Nikt też nie doniósł ani nie stchórzył. Na szczęście zdążyłem ją przeczytać i już w latach 70. nie mogłem mieć złudzeń co do faktów. Polskich oficerów, jak wówczas się wydawało, 15 tysięcy osób zamordowali Sowieci. „Komisja szwajcarska” ustaliła prawdę na tyle, na ile było to możliwe; późniejsze kłamstwa sowieckie nikogo nie mogły przekonać. Dlatego książka ta była w kraju zakazana, do końca.

Książki tej już nie mam. Zabrano nam ją w Wielki Piątek w 1982 r., gdy w naszym – Małgosi i moim – niewielkim mieszkaniu przy ul. Puławskiej pojawili się smutni panowie z SB, wzmocnieni autorytetem pana prokuratora, i zrobili nam klasyczny kocioł. Nasza córka miała wówczas trzy miesiące i stała się jedną z młodszych represjonowanych Polek w okresie stanu wojennego. Jej pieluchy znalazły się bowiem w brudnawych łapach szperaczy po cudzym domu, a zakazana literatura i ulotki pokryły podłogę w naszym małym, małżeńskim gniazdku. Pstryk! Pstryk! Pan fotograf towarzyszący ekipie sfotografował rozrzucony materiał. Trwało to co najmniej kilka godzin; kolejni goście wpadali do kotła. Dzień dobry, ale już nie do widzenia. Musieli zostać do końca niechcianego spotkania z niechcianymi pseudogośćmi. „Zbrodnia katyńska”, wraz z kilkudziesięcioma innymi książkami, ulotkami i gazetkami ze stanu wojennego, znalazła się w rękach smutnych panów. Na pytanie mojej żony, gdzie możemy się zgłosić po naszą własność, pan kapitan z SB jakoś dziwnie się zdenerwował. Byliśmy jednak uparci, w końcu mieliśmy w rękach nakaz rewizji, wprawdzie wystawiony przez kpt. Michałowskiego dla kpt. Michałowskiego, ale zawsze to dokument państwowy. Z orłem, takim dziwnym orłem – PRL-owskim. Gdy podjąłem pracę w IPN w grudniu 2000 r., starałem się znaleźć całą sprawę, zarówno dokumentację dotyczącą rewizji, jak i powód, dla którego – mimo obietnic – nie zostałem wówczas zatrzymany (stało się to później, w listopadzie 1982 r., ale w innych okolicznościach). Oczywiście żadnego śladu nie było. Jak wiadomo, znaczna część dokumentacji z lat 80. – tym bardziej tak detaliczna – została pod koniec dekady zniszczona. Mam nadzieję jednak, że może w tym przypadku niecała.

Tak sobie marzyłem po latach, że może kpt. Michałowski sprywatyzował naszą literaturę faktu, w tym „Zbrodnię katyńską w świetle dokumentów” z przedmową gen. Władysława Andersa. Byłoby to sympatyczne! Młody 17-latek przeszmuglował zakazaną literaturę do PRL rozbijającą kłamstwo katyńskie, by funkcjonariusz SB mógł skorzystać z niedostępnej także dla niego wiedzy o totalitarnym systemie komunistycznym, któremu służył – a jakże – jeszcze w stanie wojennym. Jeden więcej nawrócony! Gdybym to wszystko zrozumiał już w 1975 r., to na pewno kupiłbym jeszcze więcej książek w księgarni na St. Germain-des-Prés.

Jan Żaryn