Archiwum

Naczelnik upadającego Królestwa i odradzającej się Polski

Józef Wybicki, późniejszy autor pieśni Legionów gen. Jana H. Dąbrowskiego „Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy…”, uczestnik powstania kościuszkowskiego, pisał w swoich pamiętnikach o naczelniku: „Ja cały zajęty jego wielkością, aż do zapału, nie widziałem w nim jak tylko Cyncynata, Fabiusza. Nigdy, mówiłem, nie pokładał Rzym większej ufności w swych zbawcach, jak cała Polska w Kościuszce. Każdy, co Polak, pójdzie na jego hasło; każdy składać będzie ofiary na jego zawołanie. Wsławiony w kraju i w Ameryce żołnierz, będzie umiał siłą zbrojną władać; znany z skromności obyczajów, cnót obywatelskich, dary na ołtarzu Ojczyzny złożone, ku jej tylko powstaniu poświęci”. I choć nie wszyscy jego rozmówcy, walczący w insurekcji, podzielali optymizm Wybickiego co do cnót i zdolności dowódczych Tadeusza Kościuszki, to jednak autorowi polskiego hymnu narodowego pozostał obraz naczelnika mężnego, co „wolnego Polaka okazał serce”, m.in. dostrzegając zasługi Jana H. Dąbrowskiego, przyjaciela pamiętnikarza: „Naczelnik, który był w nagrodę cnoty i męstwa ustanowił złote obrączki z napisem: «Ojczyzna swemu obrońcy», taką z numerem pierwszym Dąbrowskiemu przysłał”. Generał Dąbrowski kontynuował dzieło naczelnika, a po nim kolejni powstańcy. I tak z pokolenia na pokolenie szła ta sztafeta, rzucając swe życie na kolejny szaniec. Towarzyszyła pokoleniom dobra legenda o Tadeuszu Kościuszce i jego wyjątkowych cnotach.

W setną rocznicę insurekcji, w zaborze rosyjskim pamięć o naczelniku i ostatnim obrońcy całości I Rzeczypospolitej, podtrzymała Liga Narodowa na czele z Romanem Dmowskim. Jak pisał historyk ruchu narodowego Stanisław Kozicki: „Liga zarządziła szereg manifestacji w Warszawie i na prowincji w postaci zamówionych nabożeństw, w których licznie uczestniczyła publiczność. Najpoważniejsza była w Warszawie w dniu 17 kwietnia. Po nabożeństwie w katedrze św. Jana ruszył pod dom Kilińskiego pochód. Nastąpiły aresztowania, a wśród osadzonych w więzieniu byli prawie wszyscy członkowie redakcji «Głosu» – Popławski, Potocki, Jabłonowski, Hłasko i inni”. Poczytny tygodnik oczywiście zamknięto. Aresztowano także młodzież patriotyczną, która chciała dać świadectwo, że mimo upadku powstania styczniowego, Polacy nie wyrwą ze swego serca marzenia o wolnej Ojczyźnie. Jednym z aresztowanych był wspomniany Jan L. Popławski, który wyjechawszy do Galicji, będzie współtworzył razem z Dmowskim „Przegląd Wszechpolski”. Pisał także i kolportował do zaboru rosyjskiego „Polaka” – pismo dla włościan. I właśnie w tych tytułach zacznie krzewić myśl społeczną, wzorując się na postawie i poglądach Tadeusza Kościuszki: „Od Kościuszki do ostatnich czasów – pisał w 1901 r. – najlepsze umysły, najszlachetniejsze serca w naszym narodzie jednoczyły się w dążeniu do unarodowienia ludu, do rozbudzenia w nim świadomości politycznej, świadomości obywatelskiej. Wyrozumowane zamysły mężów stanu i prorocze widzenia poetów zbiegły się w tej nadziei, która stała się dogmatem naczelnym naszej wiary narodowej, kamieniem węgielnym naszego patriotyzmu…”. To piękne słowa, sięgające pamięcią Uniwersału Połanieckiego i kościuszkowskiej wizji republikańskiej Polski odrodzonej. Konsekwencją tej ciągłości w myśleniu o budowaniu nowoczesnego narodu, wbrew zaborcom, dezintegrującym wspólnotę polską, była praca na rzecz włączenia warstw ludowych do polskiego dziedzictwa. Już w następnym pokoleniu dzięki działaczom ludowym, Witosowi, Bójce, Wysłouchowi i wielu innym, polscy chłopi gotowi byli oddać życie za Polskę odrodzoną. Ilustracją tej prawdy był rok 1920, kiedy mimo energicznej agitacji bolszewickiej znacząca większość chłopów i robotników stanęła w szeregu obrońców Polski, ich Polski.

W dwusetną rocznicę śmierci naczelnika powstania przypominamy zatem postać Tadeusza Kościuszki, żołnierza dwóch kontynentów, przyjaciela prezydenta USA Tomasza Jeffersona, przewodnika w walce o wolną Polskę dla pokolenia generała Jana H. Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego, autora znamiennych słów o Polsce, która nigdy nie zginie, póki my żyjemy. Gdy Polska się ostatecznie odrodziła, Józef Piłsudski został mianowany kolejnym naczelnikiem państwa – kończącym niejako dzieło rozpoczęte przez bohatera tematu miesiąca.  

Jan Żaryn