Archiwum

Tatarski jasyr i patriotyzm

W Warszawie na Solcu, widoczny gdy jedziemy samochodem Wisłostradą, znajduje się kościół pw. św. Trójcy. Jego początki sięgają wprawdzie głębokiego średniowiecza, ale obecny kształt zawdzięcza czasom i osobom związanym z królem Janem III Sobieskim. Kościół, prawdopodobnie dzieło wybitnego architekta Tylmana z Gameren, powstał w latach 1698–1721 z inicjatywy królowej Marii Kazimiery Sobieskiej, a jego gospodarzem byli trynitarze – niezwykły zakon św. Trójcy, którego charyzmat wiązał się z czasami zdominowanymi przez tatarskie, zbójeckie, wycieczki sięgające w głąb terytorium Rzeczypospolitej. Władca sprowadził ich z Madrytu do Rzeczypospolitej dwa lata po odsieczy wiedeńskiej, osadzając we Lwowie. Do stolicy dotarli nieco później. Tatarzy brali w jasyr zarówno rycerzy pojmanych w bitwach (na ogół ich nie zabijano, dla okupu), jak i kobiety, niewoląc je następnie na potrzeby haremów Wielkiej Ordy. Zakon trynitarzy miał nie lada zadanie, ale cieszył się niezwykłym prestiżem, a co za tym idzie – także ofiarnością ze strony wiernych. Zakonnicy bowiem, nie zważając na trudy podróży i niebezpieczeństwa, z okupem w ręku starali się dotrzeć na Krym, a często jeszcze dalej i wykupić wziętych w jasyr za powierzone im przez rodziny pieniądze. Zdarzało się i tak, gdy zabrakło pieniędzy, że sami oddawali się w jasyr w zamian za uwolnionego z niewoli. Ten niebezpieczny proceder trwał do upadku państwa polskiego, a wraz z nim – choć z innych powodów – powoli zaczęło upadać znaczenie zakonu. Jednak w ciągu XVIII stulecia udało im się uwolnić ponad 500 ludzi z tatarskiej niewoli. Ostatecznie carskie władze odebrały trynitarzom kościół i klasztor (zbudowany w latach 70. XVIII w.) zaraz po upadku powstania styczniowego, ale szczęśliwie trafił on pod zarząd archidiecezji warszawskiej. Dziś można go zwiedzić i warto zobaczyć, choć znany być powinien także z zupełnie innych powodów. Tam bowiem w latach 80. XX w. – w okresie stanu wojennego i później – znajdowało się Studium Kultury Chrześcijańskiej, ważny ośrodek intelektualno-edukacyjny, o którym pewnie jeszcze napiszę osobno.

W tym numerze naszego pisma zajmujemy się jednak Tatarami, naszymi niegdysiejszymi sąsiadami. To sąsiedztwo z czasów Azji Tuchajbejowicza, pana Michała Wołodyjowskiego, hetmana, a potem króla Jana III Sobieskiego i kolejnych władców, nie kojarzy się nam dobrze. Ale jednocześnie warto pamiętać, że wśród polskich patriotów mamy także Tatarów – wiernych synów naszej wspólnej ojczyzny. Należał do nich gen. Józef Bielak, Tatar z Wielkiego Księstwa Litewskiego, wyznania muzułmańskiego, walczący w powstaniu kościuszkowskim, podczas którego zmarł. Należał do nich Aleksander Guzman-Sulkiewicz, działacz socjalistyczny i niepodległościowy, żołnierz Legionów Polskich w czasie I wojny światowej. Zginął 18 września 1916 r. w trakcie bitwy pod Sitowiczami, pochowany w 1925 r. na warszawskich Powązkach Wojskowych. Jeden z wielu, którym będziemy oddawać honory w 100-lecie odzyskania Niepodległej. Jednym z 18 państw, które podobnie jak Polska, chciało powstać i trwać po I wojnie światowej, było państwo Tatarów krymskich proklamowane 25 listopada 1917 r. Nie przetrwało ono jednak bolszewickiej Rosji, która ostatecznie w 1921 r. zajęła półwysep, niszcząc państwowość na rzecz iluzorycznej autonomii. W tych latach, jak pisze jeden z autorów, Tatarzy próbowali – pamiętając o wolności panującej w Rzeczypospolitej – schronić się pod dyplomatyczne skrzydła Ligi Narodów za polskich pośrednictwem. Niestety bezskutecznie.

W styczniu 2018 r. pożegnaliśmy na Powązkach jednego z naszych współpracowników, śp. Stanisława Rostworowskiego, polityka w czasach PRL, z ramienia CHSS zasiadającego w sejmie, ale także po 1989 r. wspaniałego historyka, wydawcę, autora monumentalnej pracy o rodzie Rostworowskich. Znał dzieje Polski, jako potomek słynnego rodu, żył historią; jako konserwatysta i państwowiec należał do ginącego pokolenia. Cieszę się, że mogłem go poznać, być przez niego lubianym i szanowany.

Jan Żaryn