Archiwum

Rok Niepodległości – w rocznicę śmierci

Tematem przewodnim w niniejszym numerze naszego pisma jest wizja Polski Odrodzonej. Jaką widzieli ci, którzy ją stracili w wyniku kolejnych rozbiorów, z pokolenia Juliana Ursyna Niemcewicza (1758–1841) czy Stanisława Staszica (1755–1826), a jak ci, którzy doprowadzili do jej ponownego powstania, w wyniku I wojny światowej: Józef Piłsudski, którego 150. rocznicę urodzin niedawno obchodziliśmy, i Roman Dmowski, który zmarł w nocy z 1 na 2 stycznia 1939 r., a zatem 79 lat temu.

Delegat Polski na konferencję wersalską tak pisał o pokoleniu Polaków, które przeżyło dramat powstania styczniowego, zawiedzione upadkiem marzeń, a jednocześnie rozbite i nierozumiejące do końca przyczyn swej porażki: „Wśród szerokiego ogółu poziom pojęć politycznych był bardzo niski. Nawet żywioły czynne, usiłujące kierować życiem politycznym narodu, bardzo dalekie były od rozumienia współczesnej polityki europejskiej; sfery zachowawcze żyły pojęciami przestarzałymi, sięgającymi w osiemnaste stulecie, przeceniały wartość jednych czynników, a nie doceniały innych, co je prowadziło do rezygnacji; koła zaś radykalne nie usiłowały nawet myśleć o polityce takiej, jaka jest – myślały tylko o takiej, jaką być powinna według ich doktryn”. Słowa te zapisał Dmowski w 1925 r., rozpoczynając swą dwutomową pracę „Polityka polska i odbudowanie państwa”, której treścią jest historyczny opis drogi, sprawy polskiej, prowadzącej od utworzenia Ligi Narodowej do kongresu wersalskiego, w którym Polska wzięła udział jako państwo zwycięskie i niepodległe. Twórcy Ligi Polskiej (od 1893 r. Ligi Narodowej), czyli Jan L. Popławski, Zygmunt Balicki, Roman Dmowski i ich patron płk powstania styczniowego Zygmunt Miłkowski, uznali w końcu XIX w. za najistotniejsze budowanie nowoczesnego narodu, wokół dwóch haseł programowych: wszechstanowość i wszechpolskość. Szczególnie w epoce silnych państw, budujących za pomocą agresywnych i antypolskich narzędzi wspólnoty obywatelskie, należało uzbroić polskie elity inteligencko-ziemiańskie w broń wiedzy dotyczącej faktycznych znaków czasu. Należało przeciwstawić się germanizacji i rusyfikacji poprzez przejęcie przez elity funkcji państwa, wprowadzającego do krwiobiegu narodowej pamięci, jak najszersze rzesze warstw ludowych. Należało zatem nauczyć oświeconych, że mają obowiązki polskie, z których najważniejszym jest rezygnacja ze swych stanowych przywilejów. Należało nadto prowadzić politykę bieżącą z perspektywy lotu ptaka, ponad dzielnicowymi interesami, wyobrażeniami czy ograniczeniami wynikającymi z woli zaborców.

Pozytywnym uzupełnieniem programu LN na przełomie XIX i XX w. był rodzący się wówczas ruch socjalistyczny, ale jedynie ten niepodległościowy, reprezentowany przez Józefa Piłsudskiego, którego celem było objęcie klasy robotniczej programem narodowym, a nie internacjonalistycznym. Drogi PPS i LN rozeszły się ostatecznie w 1905 r., z racji innych wyobrażeń dotyczących narzędzi zdatnych do osiągnięcia celu oraz kierunku uderzenia. Zdaniem Dmowskiego, wyrażonym najdobitniej w pracy wydanej w 1908 r. „Niemcy, Rosja i kwestia polska”, suwerenność Polski Odrodzonej zależała od pokonania Niemców, gdyż terytorium wolnej ojczyzny musiało – jego zdaniem z racji gospodarczych – sięgać ku Morzu Bałtyckiemu i na Śląsk. Nie była to opinia powszechna, ba! W latach I wojny światowej – niewyobrażalna dla zwolenników orientacji proaustriacko-niemieckiej.

Rodzące się w głowach tego pokolenia, „pokolenia niepokornych”, terytorium Polski Odrodzonej stawało się coraz realniejsze, im bliżej „sprawa polska” stawała się w czasie I wojny światowej – sprawą międzynarodową. I później, gdy dzięki sprawnej dyplomacji Dmowskiego oraz Ignacego Paderewskiego w Wersalu, dzięki powstaniom i wojnom, z tą z 1920 r. na czele, wyobrażenia stawały się realnym bytem na mapie politycznej Europy. W 1925 r. oddając swą pracę do rąk czytelników Dmowski, dedykował ją Bolesławowi Chrobremu: „W dziewięćsetną rocznicę chwili dziejowej, kiedy Wielki Król, Polityk i Wojownik umierając, zostawił po sobie potężne państwo, podwaliny pod rozwój wielkiego narodu i wytyczne polityki polskiej, które po dziś dzień zachowały swą żywą wartość”.

W ciągu 2018 r. z miesiąca na miesiąc będziemy się starali odpowiedzieć na to pytanie, co z ponad 1050-letniej historii państwa i narodu stanowi nadal tę nieprzemijającą żywą wartość?

Jan Żaryn